پاش دامەزراندنی دابەشکردنێکی لینوکس ئەوەی گرنگ بێت ئەوەیە کە چۆن کار بکەیت لەگەڵ تێرمینالدا بەو فەرمانانەی (Commands) کە هەن. لێرەدا هەوڵ ئەدەم کە ئەو فرمانانە ڕوون بکەمەوە کە هەن و کاریان چییە؟ تاوەکو بۆ بەکارهێنەرێکی سەرەتایی زۆر گران نەبێت کە چۆن سیستەمێکی کارگێڕی نوێ بەکاردەهێنێت و چۆن دەست پێ بکات.
فەرمانی ls -list directory contents
بەنووسینی ئەم فەرمانە لیستی هەموو ئەو بوخچەو پەڕگەو پێڕستانە دەردەکەوێت کە هەن لەناو ئەو شوێنەی کە تۆی لێی وەستاویت.
بۆ نموونە ئەگەر ئێمە لەناو بۆخچەی chawg چەند پەڕگەیەکەی وەک java, html, css, perlـمان هەبێت، کاتێک لە تێرمینال ls دەنووسین ئەوە بەم شێوەیە دەبێت:
[hawkar@localhost chawg]$ ls
css html java perl
بەڵام ئەگەر بنووسین ls -l ئەوە زیاتر ڕوونکردنەوە دەبینین کە ئەویش پێمان ئەڵێت: ڕۆژ و کاتی پەڕگەکان و دەسەڵاتەکان (خوێندنەوەی/دەستکاریکردنی) هەروەها ناوی بەکارهێنەر.
[hawkar@localhost chawg]$ ls -l
total 0
-rw-rw-r-- 1 hawkar hawkar 0 2009-01-14 21:07 css
-rw-rw-r-- 1 hawkar hawkar 0 2009-01-14 21:07 html
-rw-rw-r-- 1 hawkar hawkar 0 2009-01-14 21:07 java
-rw-rw-r-- 1 hawkar hawkar 0 2009-01-14 21:08 perl
فەرمانی cd -change the working directory
لەڕێگەی ئەم فەرمانەوە ئەتوانین بچینە هەر پێڕستێک (directory) کە مەبەستمانە، بۆ نموونە: ئێمە لەسەر ڕوومێزەکەمان(Desktop) بوخچەیەکمان هەیە ناوی chawg ـە وە ئەمانەوێت بچینە ناوی ئەوە بەم شێوەیە ئەبێت، سەرەتا ئەنووسین:
[hawkar@localhost ~]$ cd Desktop/
ئەگەر بمانەوێت بزانین کە بوخچەی chawg هەیە لەسەر ڕوومێزەکە ئەوە هەمان فەرمانی خاڵی 1 دەنووسین:
[hawkar@localhost Desktop]$ ls
chawg
پاشان دەنووسین:
[hawkar@localhost [b]Desktop[/b]]$ cd chawg/
[hawkar@localhost [b]chawg[/b]]$
وەک دیارە کە لەسەر ڕوومێزەکەوە چوینە ناو بوخچەی chawg ـەوە.
باشە ئەگەر بتەوێت بگەڕێیتەوە سەر ڕوومێزەکەت؟ ئەوە زۆر ئاسانە تەنها بنووسە:
[hawkar@localhost [b]chawg[/b]]$ cd ..
[hawkar@localhost [b]Desktop[/b]]$
بەڵام ئەگەر بەتەنها بنووسی cd ئەوە دەگەڕێیتەوە home/hawkar لێرەدا hawkar مەبەست لێی ناوی بەکارهێنەرە. هەر کات کە تێرمیناڵ دەکەیتەوە ئەوە ڕاستەوخۆ لەوێ وەستاویت.
ناوی بوخچەی لێکدابڕاو
سەبارەت بەبوخچەیەیک کەناوەکەی لێکدابڕاو بێت و بۆشایی لەنێواندا بێت هەبێت وەکو:
wenekani min/
دەبێت بەم شێوەیە بێت:
wenekani\ min/
یان ئەوەی لەبەرنامە داڕشتن سەرەتایەکی هەبێت دەیخاتە نێو ڕیزبەندەوە جا تاک خاڵ بێت ' یان جووت خاڵ " وەکو ئەم نمونەیەوە:
sia@debian:~$ cd "wenekani min"
sia@debian:~/wenekani min$
بەڵام کاتێک دەنوسیت cd we یان cd wen تەنها چەند پیتی یەکەمی بوخچەکە بە دوگمەی TAB بەخۆکار ناوەکەت بۆ تەواو دەکات بەم شێوەیە:
sia@debian:~$ cd wenekani\ min/
sia@debian:~/wenekani min$
فەرمانی pwd-print name of current/working directory
ئەم فەرمانە بەکاردێت بۆ ئەوەی کە بزانیت لەچ شوێنێکدا وەستاویت ئێستا (مەبەست لە تێرمینال)ـە.
[hawkar@localhost chawg]$ pwd
/home/hawkar/Desktop/chawg
فەرمانی mkdir-make directories
ئەم فرمانە کە کورتکراوەی make directory بەکاردێت بۆ درووستکردنی بوخچەیەک. بۆ نموونە ئەمانەوێت بوخچەیەک درووست بکەین بە ناوی perrgekanim ئەوە بەم شێوەیە ئەینووسین لە تێرمینال:
[hawkar@localhost ~]$ mkdir perrgekanim
بۆ ئەوەی بیبینیت کە ئایا ئەو بوخچەیە درووست بووە ئەوا لە تێرمیناڵ بنووسەls.
فەرمانی cp-copy files and directories
ئەم فەرمانە کورتکراوەی copyـەو بەکاردێت بۆ کۆپی کردنی پەڕگەیەک لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی تر (لە بوخچەیەکەوە بۆ یەکێکی تر).
بۆ نموونە لە بوخچەی perrgekanim پەڕگەیەکمان هەیە بە ناوی perrgey_1 و ئەمانەوێت کۆپی بکەین بۆ ناو بوخچەی Documents، ئەوە بەم شێوەیە ئەکرێت ( لەو دێڕەی خوارەوەدا perrgey_1ـمان لە بوخچەی perrgekanim کۆپی کردە ناو بوخچەی Documents لە کاتێکدا لەناو بوخچەی perrgekanimـدا وەستاوین.)
[hawkar@localhost perrgekanim]$ cp perrgey_1.txt /home/hawkar/Documents/
ئەتوانین پەڕگەکەی کە درووستمان کرد لە perrgekanimـەوە کۆپی بکەینە ناو Documents لە کاتێکدا لەناو Documents وەستابین بەم شێوەیە: سەرەتا بچۆ ناو بوخچەی Documents:
[hawkar@localhost ~]$ cd Documents/
[hawkar@localhost Documents]$
پاشان ئەم دێڕە بنووسە بەڵام لەبیرت نەچێت ئەمە . بنووسیت لە کۆتایی دێڕەکەدا :
[hawkar@localhost Documents]$ cp /home/hawkar/perrgekanim/perrgey_1.txt .
فەرمانی mv - move
ئەم فەرمانە بەکاردێت بۆ گوێزانەوەی پەڕگەیەک/بوخچەیەک لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی تر .
hawkar@perfect-debian:~/Desktop$ mv index.html Chawg/
بەواتای ئەوەی کە پەڕگەی index.html بگوێزەرەوە بۆ بوخچەی Chawg
فرمانی man
ئەم فرمانە بەکاردێت بۆ زانیاری وەرگرتن لەسەر چۆنیەتی بەکارهێنانی فرمانەکان، بۆ نموونە ، ئێمە دەزانین فرمانی ls جۆن بەکاردێت بەڵام زانیاریەکی ووردمان لەسەری نییە، لەڕێگای فرمانی man ئەوا هەموو بەکارهێنانەکانی ls پیشاندەدات. نموونە
root@linux-laptop:~# man ls
ئەنجامەکەی بەم شێوەیە دەبێت
LS(1) User Commands LS(1)
NAME
ls - list directory contents
SYNOPSIS
ls [OPTION]... [FILE]...
DESCRIPTION
List information about the FILEs (the current directory by default).
Sort entries alphabetically if none of -cftuvSUX nor --sort.
Mandatory arguments to long options are mandatory for short options
too.
-a, --all
do not ignore entries starting with .
-A, --almost-all
do not list implied . and ..
--author
with -l, print the author of each file
فرمانی shutdown
ئەم فرمانە بەکاردێت بۆ کوژاندنەوە یان دووبارە داگیرساندەوەی کۆمپیوتەر نموونەی یەکەم:
shutdown -h +120
لەم نموونەی سەرەوە وەک دیارە -h بەمانای halt +120 واتە دوای 120 دەقەی تر کۆمپیوتەر بکوژێتەوە نمونەی دووەم:
root@linux-laptop:~# shutdown -r +30
لە نموونەی دووەمدا r بە واتای دووبارە داگیرسانrestart وە +30واتە دوای 30 دەقەی تر فرمانەکە جێبەجێ بکە وە بۆ پاشگەزبوونەوە لە فرمانی shutdown پەنجە بنێ بە دوگمەی ctr+c. /تێبینی پێویست دەکات وەکو root بچیتە ژوورەوە لە تەرمیناڵ چونکە تەنها root دەسەڵاتی ئەو کارەی هەیە.
چۆن دەتوانی ببیتە root "بەکارهێنەری باڵا" superuser
linux@linux-laptop:~$ sudo -s
[sudo] password for linux:
وەک دیارە دوای نوسینی فرمانەکە داوای تێپەرەووشەت لێدەکات، دوای نووسینی تێپەرەوشە ئینجا دەبیتە بەکارهێنەری باڵا ، دوای ئەمە دەتوانیت فرمانی shutdown جێبەجێ بکەیت.
فرمانی ifconfig
ئەم فرمانە بۆ زانینی ژمارەی ئایپی و کارتەکانی پەیوەندی سەر کۆمپیوتەرەکەت بەکاردێت
root@linux-laptop:~# ifconfig
بەم شێوەیە دەبێت ئەنجامەکەی
نموونە
eth0 Link encap:Ethernet HWaddr 00:19:db:ea:d8:7c
UP BROADCAST MULTICAST MTU:1500 Metric:1
RX packets:0 errors:0 dropped:0 overruns:0 frame:0
TX packets:0 errors:0 dropped:0 overruns:0 carrier:0
collisions:0 txqueuelen:1000
RX bytes:0 (0.0 B) TX bytes:0 (0.0 B)
Interrupt:31
lo Link encap:Local Loopback
inet addr:127.0.0.1 Mask:255.0.0.0
inet6 addr: ::1/128 Scope:Host
UP LOOPBACK RUNNING MTU:16436 Metric:1
RX packets:4 errors:0 dropped:0 overruns:0 frame:0
TX packets:4 errors:0 dropped:0 overruns:0 carrier:0
collisions:0 txqueuelen:0
RX bytes:240 (240.0 B) TX bytes:240 (240.0 B)
ppp0 Link encap:Point-to-Point Protocol
inet addr:10.175.184.43 P-t-P:10.6.6.6 Mask:255.255.255.255
UP POINTOPOINT RUNNING NOARP MULTICAST MTU:1500 Metric:1
RX packets:3006 errors:0 dropped:0 overruns:0 frame:0
TX packets:2744 errors:0 dropped:0 overruns:0 carrier:0
collisions:0 txqueuelen:3
RX bytes:1928560 (1.9 MB) TX bytes:629778 (629.7 KB)
wlan0 Link encap:Ethernet HWaddr 00:1d:e0:58:0f:9b
UP BROADCAST MULTICAST MTU:1500 Metric:1
RX packets:0 errors:0 dropped:0 overruns:0 frame:0
TX packets:0 errors:0 dropped:0 overruns:0 carrier:0
collisions:0 txqueuelen:1000
RX bytes:0 (0.0 B) TX bytes:0 (0.0 B)
فرمانی top
ئەگەر بتەوێت لە تەرمیناڵ پرۆگرامە کراوەکان و فایلە جالاککراوەکانی سەر سیستەم ببینی , وە لە ڕێگەی ئەم فرمانەوە دەتوانرێت بزانرێت بڕی هەر پرۆسێسێک چەندە لە رام و پرۆسێسەر دەبات,نموونە
root@linux-laptop:~# top
ئەنجام
top - 22:47:18 up 1:29, 3 users, load average: 0.00, 0.04, 0.06
Tasks: 164 total, 3 running, 161 sleeping, 0 stopped, 0 zombie
Cpu(s): 3.5%us, 2.4%sy, 0.0%ni, 93.7%id, 0.0%wa, 0.3%hi, 0.0%si, 0.0%st
Mem: 3096692k total, 857712k used, 2238980k free, 36600k buffers
Swap: 1893108k total, 0k used, 1893108k free, 251812k cached
PID USER PR NI VIRT RES SHR S %CPU %MEM TIME+ COMMAND
1275 root 20 0 297m 31m 10m R 5 1.0 3:21.68 Xorg
2303 linux 20 0 38280 13m 9680 S 3 0.4 0:09.99 gnome-terminal
2212 linux 20 0 113m 20m 13m S 2 0.7 1:15.72 chrome
1862 linux 20 0 73660 39m 12m S 1 1.3 0:37.85 compiz.real
2435 root 20 0 2472 1188 884 R 1 0.0 0:00.46 top
23 root 15 -5 0 0 0 S 0 0.0 0:00.55 ata/1
2129 linux 20 0 193m 33m 21m S 0 1.1 2:45.86 chrome
1 root 20 0 2644 1528 1128 S 0 0.0 0:00.98 init
2 root 15 -5 0 0 0 S 0 0.0 0:00.00 kthreadd
3 root RT -5 0 0 0 S 0 0.0 0:00.00 migration/0
4 root 15 -5 0 0 0 S 0 0.0 0:00.03 ksoftirqd/0
5 root RT -5 0 0 0 S 0 0.0 0:00.00 watchdog/0
6 root RT -5 0 0 0 S 0 0.0 0:00.00 migration/1
7 root 15 -5 0 0 0 S 0 0.0 0:00.26 ksoftirqd/1
8 root RT -5 0 0 0 S 0 0.0 0:00.00 watchdog/1
9 root 15 -5 0 0 0 S 0 0.0 0:00.08 events/0
10 root 15 -5 0 0 0 S 0 0.0 0:00.07 events/1
چەند فرمانێکی گرنگ لە ubuntu
بۆ دامەزراندنی ڕوومێزی gnome
sudo apt-get install ubuntu-desktop
بۆ دامەزراندنی ڕوومێزی kde
sudo apt-get install kubuntu-desktop
چالاککردنی ئاگرە دیوار firewall
sudo ufw enable
زیادکردنی ڕێسایەک rule لە ئاگرەدیواردا
بۆ نموونە ئێمە دەمانەوێت port ی 80 چالاکبێت ئەوا بەم شێوەیە لە تەرمیناڵ دەنووسین
sudo ufw enable 80
یان بە پێچەوانە ئەگەر ویستت پۆرتێک دابخەی و ناچالاکبێت
sudo ufw disable 80
بۆ بینینی هەموو ڕێساکانی ئاگرە دیوار ئەم کۆدە بنووسە
sudo ufw status